مترجمی در مقام مبارز اندیشه ورز - وبلاگ افراگرافیک

به گزارش وبلاگ افراگرافیک، خبرنگاران - احمد ابوالفتحی: نجف دریابندری نویسنده و مترجمی که پانزدهم اردیبهشت ماه 1399 جهان را ترک گفت، فرهیخته ای خودآموخته بود که در حوزه های مختلف فرهنگ، تالیفات و ترجمه های ماندگاری از خود به یادگار گذاشت. او مترجمی توانا و درجه اول در زمینه رمان های انگلیسی زبان بود و عمده شهرت خود را از ترجمه آثار نویسندگانی مانند همینگوی، داکتروف، ایشی گورو و... به دست آورده است، اما علاوه بر این، در زمینه متون نظری و فلسفی نیز، دریابندری مترجمی دقیق و توانمند بود. از مرور آثار او در حوزه اندیشه می توان دریافت که دریابندری یک سیر تفکری منسجم و منظم را در حیطه ترجمه آثار اندیشه ای اتخاذ کرده بوده است. سیری که در دوره هایی مهم ترین مشخصه اش کنش مندی اندیشه ورزانه در باب مسائل مبتلابه روز است.

راسل خوانی در زندان

دریابندری انتشار ترجمه متون فلسفی را از سال1340، با نشر کتاب تاریخ فلسفه غرب نوشته برتراند راسل آغاز کرد. این کتاب که یکی از مهمترین متون در حوزه تاریخ فلسفه است، با رویکردی پوزیتیوستی نوشته شده. دریابندری بعدها در خاطرات خود بیان کرده بود که ترجمه کتاب را در زندان قصر آغاز کرده است. او در جوانی عضو حزب توده در آبادان بود و پس از کودتای 28 مرداد در جریان یک سلسله دستگیری متهم به خرابکاری شد و به زندان افتاد. ابتدا محکوم به اعدام و شد و سپس اعدامش به حبس ابد تقلیل پیدا کرد و بعد از آن نیز پس از مدتی آزاد شد. در طی مدت حبس، دریابندری فرصت را برای ترجمه کتابی مانند تاریخ فلسفه غرب غنیمت شمرده بود اما به گفته خودش، ماحصل تلاشش را زندان بان ها ضبط کردند و بعدها او مجبور شد دوباره کتاب را ترجمه کند.

پس از ترجمه تاریخ فلسفه غرب، دریابندری در سال 1349 کتاب دیگری از راسل را ترجمه کرد. او در ترجمه فارسی نام این کتاب را عرفان و منطق گذاشت. خودش در مقدمه کتاب دلیل این انتخاب اسم را این طور توضیح داده است: مقالاتی که این کتاب را تشکیل می دهد از چند کتاب مختلف فراهم شده است؛ عرفان و منطق نام یکی از آنهاست. در آن کتاب علاوه بر مقاله عرفان و منطق، که اساسی ترین مقاله کتاب است. مقالات دیگری هم هست که در کتاب حاضر نیامده است. عنوان عرفان و منطق را مترجم به کتاب حاضر داده است؛ زیرا تصور می کند اساسی ترین مقاله کتاب حاضر نیز همین مقاله است. درجه اهمیت سایر مقالات فرق می کند. پاره ای از آنها نسبتا سبک است و متعرض مسائل سخت فلسفی نمی شود؛ پاره ای دیگر سنگین تر است و گاه نویسنده در آنها نظریات اساسی خود را طرح کرده است. هر دو دسته مقالات، به نظر مترجم، از روشن ترین و خواندنی ترین مقالات راسل است.

در سال 1361، دریابندری کتاب دیگری از راسل را نیز ترجمه و منتشر کرد. کتاب قدرت که نشر خوارزمی آن را منتشر کرده بود، از آثار مهم در حوزه اندیشه سیاسی محسوب می شود. دریابندری در مقدمه کتاب قدرت و در معرفی این کتاب می نویسد: این کتاب در پاسخ به مسائلینوشته شده است که در 1938 میلادی در اروپا مطرح بود؛ هنگامی که پنج سال از عمر حکومت نازی ها در آلمان می گذشت و بیش از یک سال به آغاز جنگ جهانی دوم نمانده بود. در آن روزها نگرانی شدید و موجهی از کاربرد بی رحمانه قدرت در اروپا وجود داشت که بازتاب آن در صفحات این کتاب می بینیم. پس از 40 سال بی گمان قدرت راسل مقدار زیادی فعالیت خود را از دست داده استاما مساله قدرت در همه جای جهان در یک روز مطرح نمی شود و آن چه در یک جا ممکن است، مساله کمابیش کهنه ای به نظر برسد در جای دیگر چه بسا مساله روز باشد.

تاکید او بر دغدغه اش در باب پاسخگویی به مسائل روز در همین نقل قول واضح است. در مجموع می توان گفت راسل یکی از مهم ترین متفکران مورد توجه دریابندری بوده است. این توجه از این منظر جالب توجه است که خاستگاه اندیشه ای دریابندری متفکران چپ هستند. اما او در سال های زندان گذاری از تفکر چپ داشت که در آینده اندیشه ای او نقشی مهم ایفا کرد. توجه به متفکرانی با منش فلسفی لیبرال که میلی به سمت فلسفه تحلیلی دارند و به عبارت دیگر، توجه به سنت فلسفی انگلوساکسون مشخصه پروژه ترجمه ای دریابندری، در بیشتر آثار فلسفی ای است که در طول عمرش ترجمه کرده است.

شوروی شناسی در دهه شصت

دهه شصت را می توان اوج دوران ترجمه آثار اندیشه ای و فلسفی توسط دریابندری دانست. او علاوه بر کتاب قدرت نوشته برتراند راسل که در سال 1361 منتشر می شود، در همان سال و با همان ناشر، کتابی از یکی از مهم ترین متفکران منتقد تفکر چپ، آیزیا برلین را هم به فارسی برمی گرداند. کتاب متفکران روس یکی از آثار مهم برلین است. توجه نشر خوارزمی به آثاری از نوع قدرت و متفکران روس و نیز جامعه باز و دشمنان آن نوشته کارل ریموند پوپر، که عزت الله فولادوند در همان سال ها آن را ترجمه و در نشر خوارزمی منتشر می کند جالب توجه و معنادار است. از دیگر آثاری که دریابندری در حوزه اندیشه با خوارزمی منتشر کرد، افسانه دولت نوشته ارنست کاسیرر بود که آن را هم به نوعی در ادامه همین پروژه می توان محسوب کرد. چرا که آن اثر نیز مانند قدرت برتراند راسل به مقوله قدرت و دولت در قامت نماینده آن می اندیشد. این بار از منظر واشکافی های اسطوره ای. سال ها بعد نیز دریابندری در کتاب افسانه اسطوره در قالب یک تک نگاری جذاب به بازاندیشی در مفهوم اسطوره و افسانه می پردازد و بازگشتی به اندیشه های کاسیرر دارد.

اما در دهه شصت و برای دریابندری ترجمه و نشر آثار اندیشه ای به نوعی شرکت در نبردی اندیشگانی میان روشنفکران ایرانی تبدیل شده بود. او در همین دوران در نبرد قلمی او با عباس میلانی و منوچهر صفا (با نام مستعار فرامرز تبریزی) که در نشریه نقد آگاه که بر سر ترجمه و انتشار رمان ظلمت در نیمروز نوشته آرتور کوستلر شکل گرفت در برابر مواضع کاملاً ضد چپ میلانی و صفا، موضعی در دفاع از تفکر چپ اتخاذ کرد و حتی تلقی عمومی به این سمت رفت که او در دفاع از استالینیسم قلم فرسایی کرده است، اما سیر آثار او در این دهه نشان می دهد که او در جایگاه یک چپ گرای سوسیالیست که به اندیشه های لِفت لیبرال نیز علاقه دارد در برابر نوعی راستگرایی افراطی علم نقد را برافراشته بوده است.

ترجمه و نشر کتاب تاریخ روسیه شوروی، انقلاب بلشویکی نوشته ای. اچ. کار که در سال 1371 منتشر شد را نیز در ادامه همین پروژه باید ارزیابی کرد. جالب توجه است که دریابندری هم مترجم آیزیا برلین بوده است و هم مترجم ای. اچ. کار. این امر از آنجا جالب توجه است که این دو متفکر و تاریخ دان انگلیسی همواره در نوعی نبرد اندیشه ای با یکدیگر بودند. یکی علم لیبرالیسم را برافراشته بود (برلین) و دیگری علم سوسیالیسم را (کار) و از چنین مواضعی به نقد یکدیگر می پرداختند. در چنین شرایطی سیر اندیشگانی مترجم هوشیار آثار این دو جالب توجه به نظر می رسد. چه شد که دریابندری هم برلین را ترجمه کرد و هم کار را؟ آیا جز این است که او فارغ از دگماتیسم، در پی ارائه شناختی دقیق تر از شوروی بود. شوروی ای که تا انتهای دهه شصت شمسی در سیر اندیشه و عمل اهل تفکر همواره مسئله ای بنیادین محسوب می شد.

اندیشیدن به کل

در دهه هفتاد و نیمه اول دهه هشتاد، دریابندری در مقام مترجم آثار اندیشه ای به مباحث نزدیک به فلسفه محض توجه ویژه تری داشت. انتشار کتاب کلی ها نوشته هیلری استنیلند در سال 1383 نمودی از این رویکرد است. او با کتاب کلی ها بازگشتی به منطق (که در کتاب عرفان و منطق راسل به سراغش رفته بود) و فلسفه تحلیلی داشته است. دریابندری در مقدمه بسیار کوتاهش بر این کتاب (شاید کوتاه ترین مقدمه در میان آثاری که ترجمه کرده است) می نویسد: این کتاب رساله ای است در منطق که مسائل جدید و جالبی را طرح می کند و مترجم امیدواراست علاوه بر دانشجویان فلسفه و منطق برای بسیاری از خوانندگان فرهیخته نیز جذاب باشد.

اندیشیدن در مقام مترجم

توجه به مفاهیم فلسفی در سیر اندیشگانی دریابندری البته محدود به آثار ترجمه شده اش نمی شود. او در سال 1368 کتابی را در بررسی مفهوم الیناسیون در فلسفه غرب با نام درد بی خویشتنی منتشر کرد که اثری شیرین و جذاب است. در آنچه در این کتاب مورد بحث است مفهوم الیناسیون در فلسفه و تاریخ و نتیجتاً در سیاست است و دریابندری بر آن است تا نشان دهد معانی باریک و پیچیده این اصطلاح در این مباحث نیز در واقع با توسعه و تحول همسان معانی ساده شکل می گیرد. این اندیشیدن به مفاهیم و سیر تحول آنها را دریابندری در افسانه اسطوره نیز دنبال کرد.

نبرد مترجمانه

در مجموع می توان گفت برای دریابندری نیز مانند بسیاری از مترجمان اندیشه ورز هم نسلش، ترجمه روشی برای تفکر و تاثیرگذاری اندیشگانی در جامعه بوده است و او از این ابزار بسیار هدفمند بهره برده است. همچنین همدلی نسبی کنونی ما با آرای او نشان می دهد در نبرد اندیشه ای شکل گرفته در دهه شصت، دریابندری در صف پیروزان قرار گرفته است.